Περί Παναγίας Ατταλειώτισσας

Ατταλειώτισσα λέγεται διότι το εικόνισμα ήλθε από την Αττάλειαν. Ο μύθος είναι ο εξής : Ένας καλόγηρος έμενε πλησίον ενός σπηλαίου, ευρισκομένου εις την περιφέρειαν του χωριου Εγχάρες. Πλησίον του σπηλαίου αυτού είχε κτισθεί και ένα μοναστηράκι όπου έμενε ο καλόγερος. Κάθε μέρα λοιπόν πήγαινε ο καλόγερος και ήναφτε το καντήλι του σπηλαίου. Σημειωτέον οτι το σπήλαιο αυτό είναι και εκκλησία, ονομαζομένη “η Γέννησις του Χριστού”, διότι τάχα εκεί εγεννήθ' ο Χριστός. Το εικόνισμα “Γέννηση” εύρον εκεί και εκ τούτου ωνομάσθη “Γέννηση”. Όταν πεινούσε ο καλόγερος, επήγαινε στο χωριό των Εγκαρών, που έκειτο απεναντί του, σε ένα ύψωμα κτισμένο και ζητούσε ψωμί και άλλα τίνα και έτρωγε. Αλλά οι κάτοικοι του χωριού ενόμισαν οτι ο καλόγερος τους εξαπατούσε και οτι αυτός επήγαινε για τις γυναίκες των, όταν αυτοί έλειπαν στην εργασία των και για να τον καταστρέψουν επήγαν επάνω στο μοναστήρι του και τουπαν οτι εχθροί ήρθαν να τους χαλάσουν και μόνον να μπή μέσα σ' ένα βαρέλι να τον κρύψουν, γιατί θα τον χαλάσουν κι αυτόν μαζί μ' αυτούς. Τον έβαλαν λοιπόν εις το βαρέλι να τον φυλάξουν και τον σκέπασαν από πάνωβ σαν ρέγγες με ξύλα καρφωτά. 'Επειτα τούδωκαν και κατρακύλησε κατά το γκρεμνό και έπεσε μέσα στο ποτάμι που έτρεχε από κάτω και έλυωσε από την κατρακύλα. Αυτά όμως όλα έπραξαν κατά του καλογέρου αδίχως, γιατί ο καλόγερος ήταν αθώος. Έγινε λοιπόν μια πλημμύρα αμέσως κι εγκρεμνίσε όλα τα σπίτια του ψωριού, το δε βαρέλι το πήρε η πλημμύρα και το έφερε στον Αμίτη (περιθαλάσσιον Εγκάρων). Το σώμα του λοιπόν έγινε φίδι και δεν άφηνε κανένα να περάση από κεί χάμω, γιατί όποιος περνούσε, τον έτρωγε. Έγινε λοιπόν φοβερό ζήτημα στον κόσμον και τέλος μια βασιλοπούλα απο την Αττάλειαν μαζώνει στρατό και έρχεται στην Νάξον για να σκοτώση το φίδι αυτό, αλλα κανένας από τους στρατιώτες δεν ημπορούσε να το σκοτώση. Τέλος ζητά και η βασιλοπούλα ένα όπλο για να προβολήση κι αυτή όπου κατώρθωσε να το σκοτώση κι αφού το σκότωσε, έπεσε χάμω ένα μικρό εικονισματάκι που είχε μέσα στο στήθος της, το οποίον έιχε φέρει από την Αττάλειαν. Έπεσε τότε όλός ο στρατός να το σηκώση αλλά δεν εσηκώνετο κι αναγκάστηκαν να κτίσουν εκεί εκκλησίαν. Το δε χωριό που ησέβησε κατεστράφη τελείως, σώζονται σήμερον ακόμη τα ερειπιά του. Κατ' άλλην ,αρτυρία δεν κατέστρεψαβ τον καλόγερο οι κάτοικοι του χωριού, αλλά μόνος του, για να μη συλληφθή υπό των εχθρών εισήλθε μέσα εις μιαν οπήν, η οποία άρχεται από το κέντρον του σπηλαίου καθέτως και καταλήγει εις τους πρόποδας του όρους όπου διέρχεται ο ποταμός και έγινεν άφαντος.